τ. επιθεωρητού δημ. εκπαιδεύσεως
Κάθε λαός γράφει την ιστορία του με τη συλλογική του δράση. Μόνο κάποιες ώρες προβάλλουν από μέσα άτομα ξεχωριστά, που γράφουν μόνα τους μερικές σελίδες ιστορίας.
Τα άτομα αυτά, γεννημένα σε σπάνιες στιγμές, μπορεί να ‘ναι άγιοι ή ήρωες, προφήτες ή αγωνιστές, καλλιτέχνες ή στρατηλάτες, φιλόσοφοι ή πολιτικοί, Εφιάλτες ή Λεωνίδες. Ας τα ονομάσουμε γενικά προσωπικότητες.
Φωτεινή προσωπικότητα της νεοελληνικής ιστορίας είναι αναντίρρητα ο Ίων Δραγούμης. Αλλά όχι μόνο αυτό. Είναι και μια πολύ μεγάλη φυσιογνωμία, που μια πολύπλευρη εξέτασή της δεν είναι δυνατή μέσα στα μικρά όρια μιας ή δύο σελίδων. Γι’ αυτό θα περιορισθώ αναγκαστικά σε μια σύντομη σκιαγράφηση.
Και μόνο σαν άνθρωπο αν ιδούμε το Ίωνα, θα αντιληφθούμε αμέσως ότι διαφέρει από τους άλλους. Ο ίδιος έλεγε πως δεν μπορεί να συμφωνήσει με τους ανθρώπους, γιατί είναι κουρντισμένος έναν τόνο ψηλότερα. Η παρομοίωση είναι σωστή, για την ασυμφωνία όμως υπεύθυνος ήταν ο ίδιος· τον διέκρινε κάποια αυστηρή εκλεκτικότητα για τους συνανθρώπους του, που είχε ως συνέπεια την απομάκρυνσή του απ’ αυτούς. Γι’ αυτό δεν εμπιστευόταν τις σκέψεις του παρά στα γραπτά του και στους δυο-τρεις άξιους συνεργάτες του. Για τους υπόλοιπους έμενε σιωπηλός και άγνωστος.
Η ανθρώπινη υπόστασή του είχε αντανάκλαση και στη φιλοσοφία του. Γράφτηκε τώρα τελευταία πως δεν πρέπει να χαρακτηριστεί νιτσεϊκός ο Ίων, γιατί δεν ένοιωσε τον Νίτσε. Αυτό δεν είναι σωστό. Στα γραφτά του έχουμε αντίλαλους της νιτσεϊκής φιλοσοφίας· πολλές φορές ατόφιες σκέψεις το Νίτσε. Αλλά και χωρίς τη γνωριμία του με τη φιλοσοφία του υπερανθρώπου, ο Δραγούμης θα ήταν νιτσεϊκός από διάθεση. Ένοιωθε και ο Ίων τον εαυτό του δυνατό, υπεράνθρωπο και μόνο. Και η μοναξιά του ήταν όμοια με τη μοναξιά του Ζαρατούστρα. Όχι πως την ήθελε, αλλά δεν μπορούσε να συνταιριάσει τον εαυτό του με τους άλλους, είτε γιατί τους περιφρονούσε και τους απόφευγε, είτε γιατί τον φοβούνταν και τον αποφεύγανε.
Εκτός από τη φιλοσοφία, η πνευματικότητα του Ίωνα εκδηλώθηκε και στην τέχνη. Τα γραπτά του δείχνουν την αισθητική του κατάρτιση και δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία για τη λογοτεχνική του ικανότητα. Κι αν δεν μας έδωσε ένα ακέραιο λογοτεχνικό έργο, ένα μυθιστόρημα που φαίνεται πως σχεδίαζε στον καιρό της εξορίας -μ’ όλο που η “Σαμοθράκη” τουλάχιστο στέκεται περίφημα και ως λογοτέχνημα μόνο- αυτά που σώθηκαν δίνουν το μέτρο της αξίας του και αποτελούν απόδειξη πού μπορούσε να φτάσει. Αλλά ο Ίων δεν ένοιωθε τον προορισμό του στην τέχνη· η ασχολία του με αυτήν ήταν το περίσσευμα του εαυτού του. Άλλος ήταν ο δρόμος του, ο αγώνας.
Όταν λέμε κάποιον αγωνιστή, δεν εννοούμε τον πιστό μιας θρησκείας ή τον οπαδό μιας κοσμοθεωρίας. Περισσότερο ταιριάζει σε εκείνον που ξέρει και να καθοδηγήσει έναν αγώνα συνδυάζοντας την ιδεολογία του με τη δράση. Με αυτήν την έννοια, η λέξη αγωνιστής -που πήρε πλατύτερο περιεχόμενο με τον τελευταίο του μεγάλο πόλεμο- ταυτίζεται με την προσωπικότητα του Ίωνα.
Νέος ο Ίων άρχισε τον αγώνα του στη Μακεδονία· στάθηκε ο εμπνευστής του Μακεδονικού Αγώνα. Αργότερα τον συνέχισε σε άλλα πεδία και τελευταία στην πολιτική. Η αγωνιστική του διάθεση, που προερχόταν από την πίστη του στα ιδανικά του, διατηρήθηκε με συνέπεια σε όλη του τη ζωή, διατηρήθηκε και στο θάνατό του, που ήταν αποτέλεσμά της. Αυτή του η αγωνιστικότητα, που ήταν εκδήλωση μιας αβάστακτης μεταφυσικής αγωνίας που τον κινούσε σε όλη του τη ζωή, τον προβάλλει σε μας σαν φωτεινό μετέωρο που έγραψε κάποιες σελίδες της νέας ελληνικής ιστορίας με τη λάμψη του.
Η πολιτική πράξη είναι το πεδίο όπου ολοκληρώνεται η προσωπικότητα. Και ο Ίων Δραγούμης, με όλη του την αντιπάθεια γι’ αυτήν, έγινε πολιτικός.
Είναι αλήθεια πως στην πολιτική κάποιοι άλλοι, σύγχρονοί του σχεδόν, ο πρωθυπουργός του 1912, ο πρωθυπουργός του 1940, και αυτός ο πρωθυπουργός του 1922, εξιλαστήριο θύμα μιας τραγωδίας που δεν την προετοίμασε, στάθηκαν τυχερότεροι από τον Ίωνα. Οδήγησαν ένα έργο ως το τέλος του -το είδος του τέλους δεν έχει τόση σημασία- και παρουσιάζονται ολοκληρωμένοι. Απέναντί τους ο Ίων μοιάζει με μισοτελειωμένο πίνακα, όπου ο ζωγράφος πρόλαβε να χαράξει μόνο τις γενικές γραμμές, το σκίτσο. Με όλα αυτά όμως ο Ίων ήταν πολιτικός. Ίσως να μην μπορούσε να παρασύρει τη μάζα. Αλλά οι συλλήψεις του, συνδυασμένες με πολύ ρεαλισμό, ήταν μεγάλες και αγκαλιάζουν το χώρο και το χρόνο πολύ πιο έξω από την Ελλάδα.
Λένε πως ο Ίων ήταν υπερεθνικιστής. Δεν μπορούσε να γίνει μεγαλύτερη παρανόηση. Ποτέ του δεν σκέφτηκε στενόκαρδα εθνικά. Η άμετρη αγάπη του για την Ελλάδα ήταν αναγκαία προϋπόθεση, για να αγαπήσει “και των άλλων τις πατρίδες”. Γι’ αυτό και σκοπός του δεν ήταν το ιμπεριαλιστικό μεγάλωμα της χώρας του· το ιδανικό του ήταν ένα κράτος της Ανατολής, όπου οι Έλληνες θα ήταν η μαγιά και όπου οι φυλές αυτών των τόπων θα συνυπήρχαν αδελφικά, χωρίς να χάσει καμιά τον εθνικισμό της. Γι’ αυτό χτυπούσε παράλληλα τον κοσμοπολιτισμό, που δεν ξέρει καμιά πατρίδα, δεν ξέρει κανένα έθνος, δεν ξέρει τίποτε άλλο από το υλικό συμφέρον. Αν προεκτείνουμε σήμερα το ιδανικό του Ίωνα για το κράτος της Ανατολής, θα τον χαρακτηρίσουμε αναγκαστικά πρόδρομο της ενωμένης Ευρώπης, πρόδρομο του διεθνισμού, που αποτελεί σήμερα όχι κομμουνιστικό αλλά ακριβώς αντικομμουνιστικό ιδανικό.
Και στην κοινωνική του πολιτική θα μπορούσε να παρεξηγηθεί ο Ίων Δραγούμης. Επηρεασμένος και από τη φιλοσοφία του, αντιτάσσει κατηγορηματική άρνηση στη σοσιαλιστική κοσμοθεωρία. Βέβαια δεν πρέπει να ξεχνούμε πως τότε ακόμη δεν είχε ξεχωρίσει σοσιαλισμός και κομμουνισμός. Αλλά αν σκεφθούμε πως ζητούσε ένα κράτος που να φροντίζει εξίσου για τα συμφέροντα του παραγωγού και τα συμφέροντα του καταναλωτή, θα επιμένουμε ότι ήταν αστός αντισοσιαλιστής ή θα τον δεχθούμε πρόδρομο μιας φωτισμένης κοινωνικής δικαιοσύνης. Δεν είναι τούτο απόδειξη ότι ο Ίων ήταν προσανατολισμένος στο ιδανικό της ομαδικότητας;
Είπαν πως ο Ίων έκανε πολλά και μεγάλα πολιτικά λάθη. Η κρίση είναι εύκολη όταν έρχεται μάλιστα πολλά χρόνια έπειτα από τα γεγονότα. Όμως, ας παραδεχθούμε ότι πραγματικά ο Ίων έκανε λάθη. Πώς έχουμε την απαίτηση από έναν άνθρωπο που όλη του η ζωή ήταν αγωνία και αγώνας να μη κάνει λάθη; Λάθη δεν κάνει μόνον εκείνος που δεν κάνει τίποτε!
Αυτή ήταν, σε πολύ γενικές γραμμές, η προσωπικότητα του Ίωνα Δραγούμη. Για την εποχή του ήταν πραγματικά κάτι το εξαιρετικό, χωρίς και να αποτελεί εξαίρεση, γιατί και άλλοι σύγχρονοί του σκέφτηκαν και έδρασαν όπως και αυτός. Η υπεροχή του Ίωνα απέναντί τους ήταν ποσοτική, όχι ποιοτική. Γι’ αυτή την υπεροχή του όμως ο Ίων έμεινε σύμβολο νεοελληνικής προσωπικότητας, ενώ οι άλλοι ξεχάσθηκαν με το πέρασα του χρόνου.
Ίσως να είχε ξεχασθεί και ο Ίων. Γιατί η εποχή του δεν τον πρόσεξε όσο έπρεπε. Τα μεγάλα γεγονότα ήρθαν αλλεπάλληλα: 1904, 1909, 1912, 1917, 1920, 1922. Σε τέτοια θύελλα δεν αντέχει κανένα δέντρο.
Αλλά ο Ίων καθαγίασε την προσωπικότητα, την πίστη του, τα ιδανικά του, τον αγώνα του με το θάνατό του. Και τώρα που ήρθε η εποχή μας, που από πολλές απόψεις μοιάζει με την εποχή του, ο Ίων Δραγούμης ξανατοποθετείται στο βάθρο που ταιριάζει στην προσωπικότητά του. Οι κολοσσιαίες συγκρούσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, οι κοσμοθεωρητικές διαμάχες, οι τεράστιες επιτυχίες στο επιστημονικό πεδίο δημιουργούν μιαν αναταραχή σήμερα για ένα διαφορετικό αύριο. Κανένας δεν ξέρει τι θα ’ναι αυτό. Όσοι όμως πιστεύουν πως το κάθε αύριο πρέπει κατά αναπόσπαστη ιστορική ανάγκη να είναι καλύτερο από το σήμερα θα μπορέσουν να βρουν στον Ίωνα τον φωτεινό καθοδηγητή που θα τους υποδείξει το δρόμο προς το καθήκον απέναντι στους συνανθρώπους μας.
Απ’ αυτή την άποψη, η σύντομη σκιαγράφηση του Ίωνα Δραγούμη είναι μια σύνδεση της προσωπικότητάς του με την εποχή μας. Η ανάμνηση της θυσίας του για τους πολλούς δείχνει το δρόμο της ομαδικότητας που πρέπει να ακολουθηθεί.
Μόνο που αυτό το μικρό πόνημα δεν εξαντλεί το χρέος μας απέναντί του. Σε όσους δείξανε με έργα την αρετή τους με έργα πρέπει να εκδηλώνονται και οι τιμές. Γι’ αυτό και η αναγνώριση της μεγάλης φυσιογνωμίας του Ίωνα Δραγούμη πρέπει να του γίνει με έργα που θα τιμούν τη μνήμη του, όπως ταιριάζει στον Έλληνα, στον αγωνιστή, στον άνθρωπο. Αυτόν τον άνθρωπο θέλω να ζωντανέψω με αυτά τα λίγα λόγια μου, γιατί οι άνθρωποι είναι αυτοί που μας λείπουν σήμερα, και να κλείσω με τις προφητείες του, παρμένες από το Ημερολόγιό του:
“Στη γη είμαι και με τρώει το σκουλήκι,
ποιος με θυμάται; Κανένας δεν ήρθε μαζί
μου στο χώμα. Γρήγορα θα γιατρευτεί η
πληγή τους από το θάνατό μου”.
“Όσοι ζωντανοί” σε θυμούνται Ίωνά μου, ακόμη σε θυμάται “η γενεά των τολμηρών, η γενεά των ατρομήτων, που χυμάει κατά το φως ενός λυτρωμού”.
Εφημερίδα "Μακεδονία", 3/8/2008
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου