O «Σπάρτακος» του εθνικιστή Χατσατουριάν στο «Μπάντμιντον»

Του Γιώργου ΠισσαλίδηΜε την ιστορική χορογραφία που έκανε το 1969 για τον «Σπάρτακο» του εθνικιστή μουσουργού και εθνικό σύμβολο της Αρμενίας, Άραμ Χατσατουριάν έρχεται στο θέατρο Μπάντμιντον το μπαλέτο του θρύλου των Μπολσόϊ Γιούρι Γκριγκόροβιτς στις 20 και 21 Οκτωβρίου. Ευκαιρία να ανακαλύψουμε μία πλευρά της μουσικής που παρήχθη στην πρώην Σοβιετική Ένωση που μπορεί να μας αγγίζει ως εθνικιστές. Πρώτα όμως ας δούμε τον Θράκα ήρωα που έγινε σύμβολο της εθνικής και λαϊκής εξέγερσης.

Ο Σπάρτακος της ιστορίας και της επανάστασης Ο Σπάρτακος υπήρξε ο ηγέτης της εξέγερσης των σκλάβων που έλαβε χώρα ανάμεσα στο 73 και 71 π. Χ. Λίγα πράγματα είναι γνωστά για αυτόν πέρα από την συμμετοχή του στον Τρίτο πόλεμο των σκλάβων. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο ανήκε στην θρακική φυλή των Μαιδών , οι οποίοι διέμεναν κοντά στον Στρυμόνα. Το πιθανότερο είναι να μεταφέρθηκε ως αιχμάλωτος πολέμου από τους Ρωμαίους μετά την ήττα των θρακικής δυναστείας των Σπαρτοκιδών, στην οποία υπηρετούσε. Πωλήθηκε στον Γναίο Λέντουλο Βατιάτο, που είχε μια σχολή μονομάχων στην Καπύη στην σημερινή Καμπανία. Όμως ο Σπάρτακος γρήγορα ετοίμασε απόδραση, μαζί με 200 Θράκες και Κέλτες σκλάβους. Όμως η απόδραση προδόθηκε, αλλά εκείνος με 70 συντρόφους του αρπάζουν μαχαίρια από την κουζίνα και ανοίγουν δρόμο από την σχολή. Στον δρόμο αρπάζουν όπλα από άμαξες που περνούσαν και καταφεύγουν στις πλαγιές του Βεζούβιου. Εκεί οι ελεύθεροι πλέον σκλάβοι εξέλεξαν τρεις αρχηγούς: τον Σπάρτακο, τον Κέλτη Κρίξο και τον Οινομάο. Ο Πλούταρχος περιγράφει τον Σπάρτακο ως κορυφαίο ηγέτη «που δεν διακρινόταν μόνο για το υψηλό και ανδρείο φρόνημα του, αλλά και για την σύνεση του και την πραότητα του». Η Ρώμη δεν έδωσε στην αρχή την πρέπουσα προσοχή, αλλά σύντομα ο στρατός των σκλάβων αριθμούσε 70.000. Τότε θα έστελνε τον Γάιο Κλαύδιο Πλούχρο, τον οποίο ο Σπάρτακος νίκησε. Την ίδια τύχη είχαν ο πραίτωρας Πόπλιος Ουαλέριος Ουαρίνος και οι στρατηγοί Φούριος και Κοσσίνιος και αργότερα οι ύπατοι Γνάιος Κορνήλιος Λέντουλο και Γέλλιος Παμπλικόλα στις Άλπεις. Τελικά ο Κράσσος θα νικήσει τον Σπάρτακο στην Λευκανία, κοντά στον ποταμό Σιλάρου και θα τον σκοτώσει το 71 π.Χ.

Πολλοί θεωρούν την εξέγερση του κοινωνική, όμως το βασικό αίτημα του ήταν η απελευθέρωση των δούλων και η επιστροφή στις πατρίδες τους. Αυτό μαζί με το γεγονός ότι οι σκλάβοι ήταν συνήθως αιχμάλωτοι πολέμου, προσθέτει μία εθνική πλευρά στον αγώνα του Σπάρτακου. Γεγονός που θα μπορούσε να μετατρέψει τον Έλληνα Σπάρτακο σε είδωλο του εθνικιστικού κινήματος, αντί να αφήνει να τον εκμεταλλεύεται η Αριστερά. Ο Άραμ Χατσατουριάν και ο μουσικός εθνικισμόςΩς κοινωνικός ήρωας, ο Σπάρτακος ήταν λαϊκό είδωλο στην Σοβιετική Ένωση. Αυτή είναι και η περίπτωση του ομώνυμου μπαλέτου που έγραψε ο Άραμ Χατσατουριάν. Όμως αυτή ήταν μια λύση σωτηρίας για τον μεγάλο εθνικιστή μουσουργό, που το 1948 κυνηγήθηκε από τον τρομερό θεωρητικό του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, Αντρέι Ζντάκοβ μαζί με τους Σεργέι Προκόβιεφ, Ντμίτρι Σοστάκοβιτς και τον Γεωργιανό Ιππόλυτο Ιβάνωφ. Όλοι αυτοί οι συνθέτες τόνωσαν το εθνικό αίσθημα πριν και κατά την διάρκεια του πολέμου με πατριωτικά έργα η έργα επηρεασμένα από την λαϊκή παράδοση. Όταν όμως μεταπολεμικά, αυτά τα αισθήματα θεωρήθηκαν επικίνδυνα, κυνηγήθηκαν ως φορμαλιστές και «εχθροί του σοβιετικού λαού».

Ως συνθέτης, ο Άραμ Χατσατουριάν ανήκε στο δεύτερο κύμα του μουσικού εθνικισμού, που ακολουθούσε τα διδάγματα των Μουσόργκυ και Ρίμσκι Κορσάκωφ στις λαϊκές δημοκρατίες εκτός Ρωσίας. Σε αντίθεση με άλλους της γενιάς του, ο Χατσατουριάν δεν ήταν διανοούμενος, αλλά ένας απλός λαϊκός άνθρωπος που έγραφε φοβερά ευκολομνημόνευτες μελωδίες που θα μπορούσε κανείς ακόμα και να σφυρίξει στον δρόμο. Αυτό ήταν που έκανε τον Στάλιν να βλέπει στον Αρμένιο συνθέτη ένα δεύτερο του εαυτό και να τον προωθεί στην ιεραρχία της Ένωσης Καλλιτεχνών.

Ο Χατσατουριάν έγραφε μελωδίες επηρεασμένες από την Αρμενική μουσική παράδοση, την οποία έκανε διάσημη εκτός συνόρων. Επίσης έγραψε τον εθνικό ύμνο της Αρμενίας, γεγονός που τον ανακήρυξε σε εθνικό και πολιτιστικό σύμβολο για τους απανταχού Αρμένιους. Ίσως πουθενά δεν φαινόταν καλύτερα η δύναμη του για το δυνατές μελωδίες από την μουσική μπαλέτου που έγραψε. Το 1939, έγραψε την πατριωτική «Ευτυχία» για μια Αρμένισα εργάτισσα που ο πατριωτισμός της έρχεται σε σύγκρουση με τα αισθήματα προς τον άνδρα της, όταν ανακαλύπτει την προδοσία του. Το 1952, μετά την δήλωση μετάνοιας μπροστά στον Ζντάνοβ, ο Χατσατουριάν επανέγραψε την «Ευτυχία» ως «Γκαγιάνε» με έμφαση στο ρομαντικό στοιχείο και όχι το εθνικιστικό. Είναι από αυτό το έργο που προήλθε ο διάσημος «Χορός των Σπαθιών» που έγινε ακόμα και ποπ επιτυχία. Το ίδιο συνέβη και με το «Αντάτζιο του Σπάρτακου και της Φρυγίας» από τον «Σπάρτακο», στο οποίο το ζευγάρι γιορτάζει την ελευθερία του. Εδώ ο Χατσατουριάν γράφει πιο επίσημα επικά κομμάτια για τους Ρωμαίους και κομμάτια επηρεασμένα από την λαϊκή παράδοση της Αρμενίας για τον Σπάρτακο και τους σκλάβους. Το «Αντάτζιο» ακούσθηκε σε ταινίες όπως ο «Καλιγούλας», ο «Κύριος Χούλα Χουπ» και η «Εποχή των Πάγων: Το Λιώσιμο των Πάγων».

Ο «Σπάρτακος» ανέβηκε για πρώτη φορά το 1956 από τον Λεονίντ Γιάκομπσον από τα μπαλέτα Κίροφ και από τον Ιγκόρ Μοϊσιεβ το 1959. Ήταν όμως η χορογραφία του Γιούρι Γκριγκόροβιτς το 1969 για τα μπαλέτα Μπολσόι που έδωσε στο έργο την παγκόσμια επιτυχία. Ο Γκριγκόρβιτς υπήρξε για 30 χρόνια χορογράφος και καλλιτεχνικός διευθυντής των Μπολσόι και ένας από τους μεγαλύτερους ζωντανούς θρύλους του σύγχρονου χορού. Το 1992 ίδρυσε το Χορευτικό Θέατρο Γκριγκόροβιτς και με αυτό έρχεται στις 20 και 21 Οκτωβρίου στο θέατρο Μπάντμιντον να παρουσιάσει τον «Σπάρτακο» του 1969, αλλά και την «Λίμνη των Κύκνων» στις 22 και 23 Οκτωβρίου.