"Από την Οικονομία της Αγοράς στην Κοινωνία του Φόβου"

Παρουσίαση του Βιβλίου "Αμερικανισμός και Παγκοσμιοποίηση" του Κώστα Λάμπου

κείμενο του Γιώργου Φραγκούλη

Δικηγόρου στον Άρειο Πάγο

Αγαπητοί φίλοι, αγαπητές φίλες,

«Η πλατεία της αγοράς είναι γεμάτη από φτιασιδωμένους παλιάτσους‒κι ο λαός παινεύεται για τους μεγάλους άντρες του! Αυτοί είναι οι ήρωες της ώρας για το λαό. Αλλά η ώρα βιάζεται: γι΄ αυτό σε βιάζουν και σένα. Κι από σένα το ίδιο απαιτούν, ένα Ναι ή ένα Όχι. Κι αλίμονο σου αν ζητήσεις να καθίσεις ανάμεσα στο Υπέρ και το Κατά.

Μη ζηλεύεις, εραστή της αλήθειας, γι΄ αυτούς τους αδιάλλαχτους και καταπιεστικούς ανθρώπους! Η αλήθεια ποτέ ως τώρα δεν κρεμάστηκε στο μπράτσο κάποιου αδιάλλακτου. Ξαναγύρισε στη σιγουριά σου εξαιτίας αυτών των απότομων ανθρώπων: γιατί, μήπως μόνο στην πλατεία της αγοράς θα σου επιτεθούν μ΄ αυτά τα Ναι και τα Όχι; Η εμπειρία της βαθιάς πηγής είναι αργή: πρέπει να περιμένεις πολύ μέχρι που να μάθουν τι ήταν αυτό που έπεσε στα βάθη της. Όλα τα σπουδαία πράγματα συμβαίνουν μακριά από τη δόξα και την πλατεία της αγοράς.

σε βλέπω να σε κεντρίζουν οι δηλητηριασμένες μύγες. Φύγε κατά κει όπου ο καθαρός, σκληρός άνεμος φυσά! Πέταξε στη μοναξιά σου! Έχεις ζήσει πολύ κοντά στους ταπεινούς κι αξιολύπητους ανθρώπους. Πέταξε μακριά απ΄ τη κρυφή εκδίκηση τους! Για σένα, δεν έχουν τίποτα άλλο από εκδίκηση. Μη σηκώνεις άλλο τα χέρια σου κατά τη μεριά τους! Είναι αναρίθμητοι, και δεν είναι της μοίρας σου να σκοτώνεις μύγες. Αναρίθμητοι είν΄ αυτοί οι ταπεινοί κι αξιολύπητοι άνθρωποι· κι οι σταγόνες της βροχής και τ΄ αγριόχορτα έχουν ζώσει, κι έφεραν την καταστροφή σε πολλούς περήφανους πύργους.

Δεν είσαι καμιά πέτρα, μα κιόλας αυτές οι πολλές σταγόνες σ΄ έχουν βαθουλώσει. Θα σε συντρίψουν και θα σε κομματιάσουν ακόμη τούτες οι πολλές σταγόνες. Σε βλέπω κιόλας καταπονημένο από τις δηλητηριασμένες μύγες, βλέπω το αιματοβαμμένο κορμί σου καταξεσχισμένο σε εκατό σημεία ‒κι η περηφάνια σου αρνείται ακόμη και την οργή. Θέλουν αίμα από σένα, μ΄ όλη τους την αθωότητα, κι οι αναιμικές ψυχές τους διψούν για αίμα ‒κι έτσι σε κεντρίζουν μ΄ όλη την αθωότητα τους. Αλλά εσύ, περήφανε, υποφέρεις πολύ βαθιά, ακόμη κι από αυτές τις μικρές πληγές. Κι έτσι, πριν ακόμη συνεφέρεις, το ίδιο δηλητηριασμένο σκουλήκι σκαρφαλώνει στο χέρι σου. Είσαι πολύ περήφανος για να σκοτώσεις αυτά τα γλυκερά πλάσματα. Αλλά, πρόσεχε!, να μη γίνει μοίρα σου να ανεχτείς όλη τη δηλητηριασμένη αδικία τους»! [Φρειδερίκος Νίτσε, Οι μύγες της Πλατείας της Αγοράς].

«Οικονομία του Φόβου»! Παραβρίσκεστε άραγε σε σεμινάριο ψυχανάλυσης; Ο Φόβος είναι ένα αίσθημα που απορρέει από την ψυχή, και, τέλος πάντων, τι είναι αυτή η ψυχή; Η απάντηση είναι ένα ΞΕΚΑΘΑΡΟ ΟΧΙ! Ο Φόβος δεν υπάρχει φωλιασμένος στη ψυχή μας, ο φόβος δε γεννιέται μαζί μας ερχόμενοι στο κόσμο. Ο Φόβος είναι ένα αίσθημα που δημιουργείται από τις υλικές συνθήκες διαβίωσης του δίποδου, είναι το ΥΠΕΡΟΠΛΟ της κυρίαρχης τάξης σε μια διασπασμένη σε τάξεις κοινωνία, είναι ο Κεραυνός του Δυνάστη Δία ενάντια στον δούλο. Έτσι λοιπόν εξηγείται το ενδιαφέρον και η ικανότητα ενός Οικονομολόγου να ασχοληθεί με αυτό το υπερόπλο, μ΄ αυτό το Κεραυνό, ώστε να βοηθήσει εμάς τους μικρούς θνητούς να προφυλαχθούμε. Κι αν καταφέρουμε να βρούμε βοήθεια ώστε να απελευθερωθούμε από αυτή την αόρατη αλυσίδα που μας κρατά δέσμιους, ο συγγραφέας του θα έχει πετύχει το στόχο του. Σαν ένας σύγχρονος Προμηθέας! Μόνο που αυτή τη φορά ο απελευθερωμένος άνθρωπος, όντας σοφότερος, δε θα αφήσει το Λυτρωτή του να τον αλυσοδέσει ξανά ο Δίας στον Καύκασο.

Δίχως αμφιβολία, το βιβλίο αυτό θα μπορούσε άνετα να χαρακτηριστεί ως Η Εγκυκλοπαίδεια του Φόβου, μια εγκυκλοπαίδεια που κάθε λήμμα της ασχολείται με ένα από τα αναρίθμητα κεφάλια της Λερναίας αυτής Ύδρας. Στο βιβλίο αυτό θα βρείτε εξηγήσεις και απαντήσεις για το Φόβο της Πείνας, για το Φόβο της Δίψας, για το Φόβο του Πολέμου, για το Φόβο από τη Μόλυνση του Περιβάλλοντος, για το Φόβο του Νόμου, για το Φόβο της Ελευθερίας, για το Φόβο του Θεού, για το Φόβο της Θρησκείας, για το Φόβο του Εργοδότη, για το Φόβο της Ανεργίας, για το Φόβο του Ρατσισμού, για το Φόβο του Εσωτερικού Εχθρού, για το Φόβο του Εξωτερικού Εχθρού, για το Φόβο από τους Άγιους Αντιπροσώπους του Χριστού, για το Φόβο των Τεχνητών Παραδείσων κλπ.

«Αμερικανισμός και Παγκοσμιοποίηση». Άραγε, ένα ακόμη βιβλίο αντιαμερικανισμού όπως-ίσως-προδιαθέτει ο τίτλος του; Όποιος βιαστεί να καταλήξει σε ένα τέτοιο συμπέρασμα θα έχει σφάλλει. Ορθά χρησιμοποιείται αυτός ο τίτλος γιατί η Αμερική θεωρείται σήμερα Η Υπερδύναμη. Το βιβλίο θέλει να δείξει τι μεθόδους μετέρχεται ένα Κράτος για να μετατραπεί σε Υπερδύναμη. Πάντα συνέβαινε και πάντα θα συμβαίνει άνθρωποι να επιδιώκουν να άρχουν επί των ανθρώπων. Όπως μας διαφωτίζει ο Μέγιστος Φιλόσοφος της ανθρώπινης προϊστορίας-στην οποία ακόμη βρίσκεται το ανθρώπινο δίποδο-ο Θουκυδίδης, «§ 105. Ως προς τους ανθρώπους καλώς γνωρίζομεν, ότι ωθούμενοι ανέκαθεν υπό ακαθέκτου φυσικής ορμής, άρχουν παντού, όπου η δύναμις των είναι επικρατεστέρα. Τον νόμον τούτον ούτε εθέσαμεν, ούτε ισχύοντα ήδη πρώτοι εμείς εφηρμόσαμεν. Τον ευρήκαμεν ισχύοντα και θα τον κληροδοτήσομεν ισχύοντα αιωνίως, γνωρίζοντες, ότι και σεις επίσης και κάθε άλλος, εάν είχατε όσην ημείς δύναμιν, θα επράττατε το αυτό» [Ιστορίαι, Βιβλίον Ε΄ (σε μετάφραση του Ελ. Βενιζέλου)].

Από την πλουσιότατη θεματική του παρουσιαζόμενου βιβλίου, επιλέγω κάποια θέματα, εντελώς αυθαίρετα και χωρίς πρόθεση υποτίμησης των υπολοίπων. Αν επιχειρούσα να σχολιάσω όλο το βιβλίο, μάλλον θα ξενυχτούσαμε μέχρι πρωίας!

Γράφει ο συγγραφέας, «όλες οι ιεραρχικές και, κατά συνέπεια, εκμεταλλευτικές εξουσίες της μέχρι σήμερα ιστορίας, εργαλειοποίησαν και κατά κάποιο τρόπο «κοινωνικοποίησαν» το Φόβο, και από μηχανισμό ‒προστάτη τον μετατρέψανε σε μηχανισμό υποταγής σε ιεραρχικές δομές, θεσμούς και φορείς, σε Φόβο της κοινωνίας, σε Εφιάλτη της ανθρωπότητας. Ένας Φόβος που δεν τον γεννάει πια η άγνοια και το σκοτάδι, αλλά η γνώση της εξουσίας και το φως της ημέρας. Είναι αναμφισβήτητα ένας άλλος Φόβος, είναι ο εξουσιαστικός Φόβος, συνειδητό δημιούργημα καταπιεστικών οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών … Στη σχετική επιστημονική συζήτηση γίνεται πια λόγος για τον «Αιώνα του Φόβου», για την «Κοινωνία του Φόβου», για την «Οικονομία του Φόβου» ως αποτέλεσμα της μετάλλαξης του Φόβου από ατομικό σε συλλογικό-κοινωνικό φαινόμενο, με συστημικά‒πολιτισμικά χαρακτηριστικά, με πλανητικές διαστάσεις και μορφολογική πολλαπλότητα … Ο καπιταλισμός, με όποιο προσωπείο και αν παρουσιάζεται, της αστικής Δημοκρατίας, της αποικιοκρατίας ή του ιμπεριαλισμού, του εθνικοσοσιαλισμού ή του φασισμού, του Αμερικανισμού, ή της παγκοσμιοποίησης, της οικονομίας της «ελεύθερης αγοράς», ή του «εταιρικού συστήματος» νεοκλασσικής ή κεϋνσιανής κοπής του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού ή της «σοσιαλδημοκρατίας», ήταν, είναι και θα παραμείνει, μέχρι να τον ξεπεράσει οριστικά η ιστορία, φύση και θέση «Ο λύκος», ακόμη και αν ορδές μανδαρίνων τον καμουφλάρουν σαν αρνάκι. Ήταν και θα παραμείνει για πάντα ο εχθρός της Ελευθερίας, της Εργασίας, της Δημοκρατίας, της Ειρήνης και του Πολιτισμού, και, σε τελική ανάλυση, ο καπιταλισμός ως ταξική οικονομία του Φόβου, της σπατάλης, της πείνας και του πολέμου είναι εχθρός της Φύσης, της Κοινωνίας και του Ανθρώπου … Η παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου, με τη μορφή των ανεξαρτητοποιημένων από το χώρο, και γι΄ αυτό «α-εθνικών» και αντεθνικών εταιρειών, οδηγεί τον καπιταλισμό σε ένα καινούργιο στάδιο ανάπτυξης, στο στάδιο της «ιμπεριαλιστικής α-τοπίας». Η οποία μπορεί σήμερα να παίρνει τη μορφή του αμερικανισμού, χωρίς αυτό να αποκλείει το ενδεχόμενο πως [στην περίπτωση λ.χ. που ο αμερικανικός λαός αποφασίσει να τερματίσει την αιχμαλωσία του], σε μια μετέπειτα φάση δε θα πάρει τη μορφή ενός άλλου –ισμού που θα προσφέρει μεγαλύτερη «ευελιξία» στις εργασιακές σχέσεις, μεγαλύτερη κερδοφορία του κεφαλαίου, μεγαλύτερη ισχύ καταστολής και μεγαλύτερη ασφάλεια επενδύσεων. Σ΄ αυτή τη περίοδο της «ιμπεριαλιστικής α-τοπίας», η παγκόσμια ελίτ των εταιρειών, απαξιώνει σταδιακά της «εθνικές» εξουσίες, λειτουργεί άτυπα ως «παγκόσμια υπερκυβέρνηση», με τη βοήθεια των υποτελών «διεθνών οργανισμών» και χαράσσει στρατηγική για την ασφάλεια «στο καμπαρέ της παγκοσμιοποίησης, όπου το κάθε εθνικό κράτος εκτελεί στριπ-τιζ, και στο τέλος της παράστασης μένει μόνο με τα τελείως απαραίτητα: τις δυνάμεις καταστολής. Με την υλική τους βάση κατεστραμμένη, την ανεξαρτησία και τη κυριαρχία τους ακυρωμένη … τα εθνικά κράτη, γίνονται μια υπηρεσία σεκιούριτυ των μεγα-εταιρειών … Οι νέοι κυρίαρχοι του κόσμου δε χρειάζεται να κυβερνούν άμεσα. Το καθήκον της διαχείρισης των υποθέσεων για λογαριασμό τους το έχουν επωμισθεί οι «εθνικές» κυβερνήσεις», [§ Παγκοσμιοποίηση του Φόβου και ο Φόβος της παγκοσμιοποίησης, σελίδες 60-66]. Πραγματικά, πόσο δίκιο έχει ο συγγραφέας! Είναι γνωστές οι πρόσφατες πολλές και συχνές αυτοκτονίες των εργαζομένων στην «Κομμουνιστική» Κίνα από την υπερεκμετάλλευση, την εξαντλητική εργασία και με μισθούς πείνας. Θυμηθείτε τις αυτοκτονίες στη Foxton [θυγατρική της Apple] που επιβεβαιώνουν απόλυτα τις παραπάνω αλήθειες του συγγραφέα. Συνθήκες εργασίας εποχής μανουφακτούρας [πρώιμο στάδιο εμφάνισης του καπιταλισμού στο πρόσωπο της προϊστορίας]. Σκεφθείτε την άγρια εκμετάλλευση της πλουσιότερης Ηπείρου, της Αφρικής. Και τι μας λένε οι ασυνείδητοι εκμεταλλευτές, οι νομιμοποιημένοι ΚΛΕΦΤΕΣ, δηλαδή οι κεφαλαιοκράτες; Για όλα φταίει ο υπερπληθυσμός της γης! νεκρανασταίνοντας τις θεωρίες ενός παπά-δημοσιογράφου-οικονομολόγου, του Thomas Malthus. Αφού λοιπόν έχουμε υπερπληθυσμό, ποιο πρέπει νάναι το αντίδοτο; Η μείωση του! Και πως θα γίνει αυτή η μείωση; Όχι με τον περιορισμό των γεννήσεων που προτείνει ο Malthus [και που θαυμαστής του υπήρξε ο περιβόητος Κέινς. Την πολιτική αυτή εφαρμόζει η «Κομμουνιστική» Κίνα!] αλλά με τον πόλεμο! Θυμηθείτε τις δηλώσεις του περιβόητου άρχοντα των ΜΜΕ Ρούπερτ Μέρντοχ στο Νταβός το 2008‒όταν ξεκίνησε η κατάρρευση του παρασιτικού Καπιταλισμού με τη χρεοκοπία της Lehman Brothers‒ «μη διανοηθείτε να εφαρμόσετε τις γνωστές αποτυχημένες συνταγές του Κέινς. Πρέπει να εφαρμόσετε μέτρα σαν αυτά που εφαρμόστηκαν μετά το ΚΡΑΧ του 29» αλλά αναφερόταν σαφώς στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και όχι στο New Deal. Γιατί λοιπόν ο πόλεμος ή ο περιορισμός των γεννήσεων ως μέσο καταπολέμησης της πείνας; Δε μπορεί άραγε η Γη να μας θρέψει όλους; Παραθέτει ο συγγραφέας πρόσφατη δήλωση του Διευθυντή του Παγκόσμιου Προγράμματος Τροφίμων του ΟΗΕ, του Τζέιμς Μόρις, «σήμερα ο πλανήτης μπορεί να θρέψει τους πάντες … όμως η διανομή του πλούτου είναι άνιση» [σελίδα 31]. Στη συνέχεια ο συγγραφέας παραθέτει στοιχεία για την ιδιοποίηση του πλούτου που σοκάρουν! «α) το 25 %, δηλαδή το 1/ 4 περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού απολαμβάνει το 75 %, δηλαδή τα ¾ του παγκόσμιου πλούτου. β) 225 σύγχρονοι Κροίσοι κατέχουν περιουσία μεγαλύτερη της περιουσίας του 50 % του παγκόσμιου πληθυσμού, γ) πέντε πολυεθνικές εταιρείες ελέγχουν το 90 % του παγκόσμιου εμπορίου δημητριακών, δ) μια πολυεθνική, η Monsanto ελέγχει το 91 % του παγκόσμιου εμπορίου των σπόρων, ε) δέκα με δώδεκα κολοσσοί ελέγχουν την παραγωγή και τη διανομή του πετρελαίου στο κόσμο, στ) λιγότερες από 500 διεθνείς επιχειρήσεις ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας στον πλανήτη. ζ) οι παγκόσμιες στρατιωτικές δαπάνες ενός χρόνου θα ήταν αρκετές για την οριστική εξάλειψη της φτώχειας και της πείνας, αν φυσικά η παραγωγή δεν προσανατολίζονταν στο κέρδος και στον πόλεμο, αλλά στις ανάγκες της ευημερίας του παγκόσμιου πληθυσμού και η διανομή ήταν δίκαιη» [σελίδες 31-32].

Μας πουλάνε μύθους στις «Δημοκρατίες» Δυτικού Τύπου για ελευθερία έκφρασης, για ατομικές ελευθερίες γενικά κλπ. Όμως, θυμηθείτε τι συμβαίνει μόλις οι πολίτες σκεφτούν να ασκήσουν τη βασικότερη ελευθερία τους, της του συνέρχεσθαι. Πριν προλάβουν να συγκεντρωθούν οι πολίτες, τους περιμένουν οι δυνάμεις καταστολής που και μόνο η παρουσία τους είναι σφοδρό ερέθισμα στους πολίτες αφού a priοri θεωρεί η εκτελεστική εξουσία τους πολίτες της ως εν δυνάμει παραβάτες! Ο Φόβος λοιπόν ΠΑΝΤΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΤΑ ΠΑΡΩΝ! Βλέπουν όμως ότι δε μπορούν να πτοήσουν τους δούλους ούτε με την ανεργία, ούτε με τη θρησκεία [ανταμοιβή στην άλλη ζωή] ούτε με την απαγόρευση των ατομικών ελευθεριών [τις αναγνωρίζουν και τις προστατεύουν υπό ένα απαράβατο όρο: να μην ασκούνται αυτές από τους δούλους] και αποφάσισαν να προσφύγουν στη γενετική και τη γεωμηχανική για να πετύχουν την final solution προς τον απόλυτο φασισμό, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας. Έτσι λοιπόν αποφάσισαν να επέμβουν στον εγκέφαλο του σκλάβου. Δανείζεται ο συγγραφέας αποκαλύψεις του περίφημου Καθηγητή στο ΜΙΤ [Massachusets Institute Techonology] Zbigniew Brzezinsky [πρώην σύμβουλος εθνικής ασφαλείας του Προέδρου κ. Carter και σημερινού άτυπου συμβούλου του Προέδρου κ. B. Obama] ο οποίος παραδέχεται ότι, «Στη πορεία αυτού του αιώνα, επιστημονικές πρόοδοι όπως η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, η βιοατρική μηχανική και η γενετική τροποποίηση ίσως μπορούν όχι μονάχα να παρατείνουν σημαντικά το μέσο όρο ζωής, αλλά και να βελτιώσουν εξαιρετικά την ποιότητα της για κάθε άτομο, ακόμη και την προσωπική εξυπνάδα. Οι πλουσιότερες χώρες, καθώς και οι πλούσιοι άνθρωποι μέσα σ΄ αυτές, θα είναι οι πρώτοι που θα ωφεληθούν από τις συγκεκριμένες εξελίξεις. Ενώ οι φτωχότεροι απλώς θα ακολουθήσουν, αν καταφέρουν να το κάνουν ποτέ. Η δε Αμερική, ως η πλουσιότερη και κοινωνικά πιο καινοτόμος κοινωνία, πιθανότατα να συμπεριληφθεί σ΄ αυτούς οι οποίοι θα εκμεταλλευτούν πρώτοι τα πλεονεκτήματα της προηγμένης ανθρώπινης μηχανικής σε κοινωνικά σημαντική κλίμακα. Για όσους μπορούν να αντέξουν αυτά τα πλεονεκτήματα από οικονομικής απόψεως, η υπόσχεση για εξαιρετικές βελτιώσεις στο τομέα της προσωπικής υγείας, της παράτασης της ζωής, της ανάπτυξης της ευφυϊας, ακόμη και [σε πιο ασήμαντο επίπεδο] της προσωπικής εμφάνισης, είναι κάτι στο οποίο δύσκολα θα μπορέσουν να αντισταθούν. Αλλά το αποτέλεσμα θα είναι μια νέα ανθρώπινη ανισότητα. Οι υπάρχουσες παγκόσμιες ανισότητες που βασίζονται στο πλούτο και την εθνικότητα, θα οξυνθούν, και θα αποκτήσουν μια απόλυτα ορατή και εν δυνάμει δυσάρεστη πολιτική διάσταση. Και παρόμοια εξέλιξη, μπορεί να θέσει σε αμφισβήτηση τόσο το ρόλο της Αμερικής ως ηγετικής δημοκρατίας στον κόσμο, όσο και το νόημα της ίδιας της Δημοκρατίας» [Η Επιλογή, σελίδα 338]. Και καταλήγει ο συγγραφέας στην εξής εκπληκτική επισήμανση, «σχεδιάζει (η Υπερδύναμη) να βελτιώσει την ευφυία των ανθρώπων, στη βάση φυσικά κάποιων προτ΄λυπων [που πιθανότατα σχεδιάζονται ήδη στα εργαστήρια της CIA, ή μήπως στη Microsoft, στο Harvard και στο MIT;], από τα οποία θα προκύψει μια καινούργια φυλή χωρίς ανεπιθύμητους ζωτικούς Φόβους, αλλά με πολλές φυτεμένες Φοβίες υποταγής. Ίσως η φυλή των Αμερικανούληδων και επί το επιστημονικότερον η φυλή των χαζοχαρούμενων Hohaca, δηλαδή των ανθρώπων ρομπότ Homo Happy Consumarius Americanodulus που θα αγαπά και θα μισεί, ατομικά και ομαδικά, κατά παραγγελία, ανάλογα με το φυτεμένο software love for America και τα μηνύματα του κεντρικού πομπού» [σελίδα 85-86]. Και το ερώτημα που τίθεται αμείλικτο είναι: πέθανε ο Μέγκελε; Πέθανε ο Αδόλφος; Φοβάμαι ότι άφησαν διαδόχους τους ΤΕΡΑΤΑ με χαμόγελα κόμπρας!

Τι προτείνει σαν λύση ο συγγραφέας; Τον Παγκόσμιο Ουμανισμό, την επιστροφή στον άνθρωπο, όπως το έθεσε σωστά ο Μέγας Πρωταγόρας «πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος». Σήμερα, δυστυχώς, έχει διαστραφεί ο Πρωταγόρας κι έτσι «πάντων χρημάτων εστίν Ευρώ και Δολάριο»! Να βάλουμε τον άνθρωπο στο κέντρο της ανθρωπότητας. Στον ασύδοτο Νεοφιλελευθερισμό του Φρίντμαν και του Hayek υπάρχει ο Ουμανισμός του Θουκυδίδη και του Αριστοτέλη και του Πλούταρχου: «εγω γαρ ηγουμαι πολιν πλειω ξυμπασαν ορθουμενην ωφελειν τους ιδιωτας ή καθ΄ εκαστον των πολιτων ευπραγουσαν, αυθροαν δε σφαλλομενην. καλως μεν γαρ φερομενος ανηρ το καθ΄ εαυτον διαφθειρομενης της πατριδος ουδεν ησσον ξυναπολλυται, κακοτυχων δε εν ευτυχουση πολλω μαλλον διασωζεται. οποτε ουν πολις μεν τας ιδιας συμφορας οια τε φερειν, εις δ΄ εκαστος τας εκεινης αδυνατος, πως ου χρη παντας αμυνειν αυτη, και μη ο νυν υμεις δρατε. ταις κατ΄ οικον κακοπραγιαις εκπεπληγμενοι του κοινου της σωτηριας αφιεσθε, και εμε τε τον παραινεσαντα πολεμειν και υμας αυτους οι ξυνεγνωτε δι΄ αιτιας εχετε. Μετάφραση. Εγώ νομίζω ότι μια πολιτεία ωφελεί περισσότερο τους πολίτες της, όταν ως σύνολο ορθοποδεί παρά όταν οι πολίτες της ευημερούν ο καθένας χωριστά αλλά η πολιτεία ως σύνολο αποτυγχάνει. Γιατί, αν η πατρίδα καταστραφεί, χάνεται ταυτόχρονα μαζί της και ο πολίτης, όσο και αν ως άτομο είναι πετυχημένος, ενώ σε μια πατρίδα που ευημερεί, σ΄αυτή και ένας αποτυχημένος πολίτης έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να διασωθεί. Αφού λοιπόν η πολιτεία είναι ικανή να βαστά τις συμφορές των πολιτών της, αλλά ο καθένας χωριστά είναι ανίκανος να υπομένει τις δικές της, οφείλουμε να τη βοηθήσουμε όλοι και να μην κάνουμε αυτό που κάνετε τώρα εσείς, που χτυπημένοι από τις οικογενειακές σας συμφορές, αδιαφορείτε για την κοινή σωτηρία, και κατηγορείτε τόσο εμένα που σας συμβούλευσα να πολεμήσετε, όσο και τους εαυτούς σας που συναποφασίσατε τον πόλεμο” [Θουκυδίδης, Ιστορίαι, Βιβλίο II, πργφ 60], «Ει γαρ και ταυτον εστιν ενι και πολει, μειζον γε και τελειοτερον το της πολεως φαινεται και λαβειν και σωζειν. αγαπητον μεν γαρ και ενι μονω, καλλιον δε και θειοτερον εθνει και πολεσιν. Μετάφραση. Γιατί κι αν ακόμη είναι το ίδιο για ένα και για την πόλη, φαίνεται βέβαια ότι το αγαθό της πόλης είναι μεγαλύτερο και τελειότερο από του ενός πολίτη και ως προς την απόκτηση και ως προς τη διαφύλαξη του. Γιατί είναι επιθυμητό το αγαθό και για ένα μόνο πολίτη, αλλά είναι καλύτερο και θεεικότερο όταν υπάρχει στους λαούς και στις πόλεις [Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια. 1094 b], «Το μέγιστον εις σωτηρίαν πόλεως και ομόνοιαν, μηδένα πένητα μηδέ πλούσιον είναι των πολιτών. Μετάφραση. Το πιο σπουδαίο που χρειάζεται μια πολιτεία για να σωθεί και να μονιάσει είναι, να μην υπάρχει πλούσιος και φτωχός πολίτης» [Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Σόλων-Ποπλικόλας, πργφ. 16].

Θα κλείσω με την Ancient society του Morgan. “Από την εμφάνιση του πολιτισμού αυξήθηκε τόσο τεράστια ο πλούτος, οι μορφές του γίνανε τόσο ποικιλόμορφες, η χρησιμοποίηση του τόσο πλατιά και η διαχείριση του τόσο επιτήδεια προς το συμφέρον των ιδιοχτητών, που ο πλούτος αυτός έγινε απέναντι στο λαό μια ακαταμάχητη δύναμη. Το ανθρώπινο πνεύμα μένει αμήχανο και μαγεμένο μπρος στην ίδια τη δημιουργία του. Θάρθει ωστόσο η εποχή που το ανθρώπινο λογικό θα δυναμώσει και θα κυριαρχήσει πάνω στον πλούτο, που θα καθορίζει, τόσο τη σχέση του κράτους προς την ιδιοχτησία που προστατεύει, όσο και τα όρια των δικαιωμάτων των ιδιοχτητών. Τα συμφέροντα της κοινωνίας προηγούνται απόλυτα από τα ατομικά συμφέροντα. Και τα δυο πρέπει να έρθουν σε δίκαιη και αρμονική σχέση. Το απλό κυνήγι του πλούτου δεν είναι ο τελικός προορισμός της ανθρωπότητας, αν η πρόοδος πρόκειται να μένει ο νόμος του μέλλοντος όπως ήταν στο παρελθόν. Η εποχή που διέτρεξε η ανθρωπότητα από την αυγή του πολιτισμού είναι μονάχα ένα μικρό κλάσμα της ζωής που πέρασε, μονάχα ένα μικρό κλάσμα της ζωής που βρίσκεται ακόμα μπροστά της. Η διάλυση της κοινωνίας ορθώνεται απειλητική μπροστά μας σαν το τέλος μιας ιστορικής σταδιοδρομίας που μοναδικός της σκοπός είναι ο πλούτος, γιατί μια τέτοια σταδιοδρομία περιέχει τα στοιχεία της αυτοκαταστροφής της. Η Δημοκρατία στη διοίκηση, η αδερφότητα στην κοινωνία, η ισότητα δικαιωμάτων, η γενική εκπαίδευση, θα εγκαινιάσουν την κατοπινή ανώτερη βαθμίδα της κοινωνίας για την οποία εργάζονται αδιάκοπα η πείρα, το λογικό και η επιστήμη. Θα είναι η αναγέννηση −μα σε ανώτερη μορφή− της ελευθερίας, της ισότητας και της αδερφότητας των παλαιών γενών» [αναφέρεται στα Διαλεχτά Έργα των Μαρξ-Έγκελς, εκδοτικό ΓΝΩΣΕΙΣ, τόμος ΙΙ, σελίδες 377-378].